Streszczenie

Działalność gospodarcza Zakonu Cysterskiego w Europie Środkowej utożsamiana jest z wprowadzaniem nowych form rolnictwa oraz wykorzystywaniem urządzeń napędzanych energią wody, w tym młynów zbożowych. Ich rozpowszechnienie stanowiło przełomowy moment w rozwoju średniowiecznej techniki i gospodarki. Zagadnienie to zostało przeanalizowane w niniejszym artykule na przykładzie dóbr należących do klasztoru Cystersów w Oliwie. Przypadek ten, jak podkreślił Autor, wydaje się szczególnie interesujący ze względu na fakt, że do fundacji klasztoru doszło już pod koniec XII w. oraz rolę, jaką odgrywał on w życiu gospodarczym i politycznym Pomorza Gdańskiego.

Problem funkcjonowania młynów wodnych w dobrach cystersów oliwskich miał ścisły związek z rozwojem uposażenia ziemskiego opactwa i przemianami w jego strukturze. Jako granicę chronologiczną opracowania Autor przyjął początek XVII w., gdy zakończył się proces tworzenia sieci młynów w dobrach klasztornych zlokalizowanych na Potoku Oliwskim i Strzyży. Pod uwagę wziął wszelkie urządzenia napędzane energią wody, a więc obok młynów zbożowych również kuźnie, tartaki, folusze oraz młyny prochowe, określane niekiedy wspólnym mianem młynów przemysłowych. W wyniku prowadzonych studiów wyróżnił dwa etapy w rozwoju sieci młynów zbożowych i przemysłowych w dobrach oliwskich: 1. do 1454–1466 r. oraz 2. od końca XV do początku XVII w. Ustalił także, iż w pierwszym z wymienionych klasztor sukcesywnie powiększał swoje dobra (nadania w okresie książęcym), nabywając równocześnie młyny zbożowe położone w pobliżu własnych wsi (zakup młynów na Strzyży w latach 1247, 1263 i 1404). Cystersi oliwscy wznosili je także samodzielnie na potrzeby zwartych kompleksów dóbr oddalonych od głównej siedziby konwentu (Jezgnina, Granzino, Pomysk Mały). W okresie rządów krzyżackich Autor zauważył pewien regres w gospodarce klasztornej. Nacisk ekonomiczny Krzyżaków, bardzo dokładnie pilnujących swych interesów, doprowadził bowiem do wymiany dóbr, w wyniku której klasztor utracił wsie z młynami (Jezgnina, Pomysk Mały). W praktyce wyzbył się jednak tylko dwóch oddalonych kompleksów dóbr (wokół Pomyska Małego i Swornychgaci), które nie należały do przodujących w rozwoju kultury rolnej. Klasztor podjął też współpracę z mieszczaństwem gdańskim, zainteresowanym inwestowaniem w budowę nowych urządzeń przemysłowych. Intensyfikację tego zjawiska przyniósł nowy okres w dziejach klasztoru i jego gospodarki młyńskiej, datowany przez Autora po 1466 r. Uwolnione od ograniczeń nakładanych przez Krzyżaków mieszczaństwo gdańskie zaczęło wówczas na wielką skalę inwestować w budowę urządzeń przemysłowych położonych na terenach należących do klasztoru nad Potokiem Oliwskim i Strzyżą. Od końca XV w. przez kolejne kilkadziesiąt lat powstało w ten sposób około trzydziestu nowych urządzeń przemysłowych, przede wszystkim kuźni i tartaków. Klasztor nadawał zaś bogatym patrycjuszom na zasadzie dzierżawy posiadłości w należących do siebie dobrach. Inwestując kapitały, mieszczanie ci wznosili tam kolejne urządzenia. W zamian cystersi pobierali czynsz dzierżawny, stanowiący dodatkowy dochód dla opata. Część z tego czynszu przeznaczona była natomiast na uposażenie konwentu. W ten sposób opactwo, prowadząc w swych dobrach tradycyjną gospodarkę rolniczą, korzystało z bliskości potężnego miasta i działających tam przedsiębiorców. Wydaje się, że działo się to z korzyścią dla obu stron. Cystersi zapewne nie byli w tych zabiegach stroną aktywną, nie oni też inicjowali powstawanie nowych inwestycji. Działając w ramach tradycyjnej gospodarki rolniczej, stykali się z reprezentantami nowych form gospodarki opartej na inwestycjach kapitału w te dziedziny produkcji przemysłowej, które dawały szczególnie duże zyski i względną pewność odzyskania poniesionych nakładów.

Rafał Kubicki